Rusana Hristova-Bejleri. FORMAT E MIRËSJELLJES DHE PRAGMATIKA NDËGJUHËSORE  (shqip-bullgarisht)

 

Seminari i XXIV për gjuhën, letërsinë dhe kulturën shqiptare. Prishtinë, 2005.

 

             Tema e mirësjelljes është e lëvruar në albanologji. Studime ekzistojnë për epikën popullore dhe kodet zakonore, ku koncepte si “nderi”, “miku”, “pajtimi” janë në nivelin e instituteve me rregulla preskriptive, përfshirë edhe sjelljen gjuhësore. Kjo kumtesë përqendrohet në ligjërimin bashkëkohor qytetar me qëllim që të theksohen disa veçori kombëtare që duhet të merren parasysh për një komunikim të suksesshëm ndërkulturor.

Formulat e mirësjelljes qarkullojnë në mënyrë automatike, prania ose mungesa e tyre regjistrohet instinktivisht nga bashkëbiseduesit brenda një shoqërie. Folësi i jashtëm, në rastin tonë shqiptar jashtë ose i huaj në trojet shqiptare, i cili është rritur dhe edukuar me konstrukte të tjera, ato do t’i bëjnë përshtypje të vetëdijshme ose pa u menduar do të bëjë transfer pragmatik, pra përkthim fjalë për fjalë të shprehjeve amtare. Mirësjellja, ndërkaq, nuk është një informacion faktik, prandaj nuk mjafton përkthimi i thënieve nga një gjuhë në tjetër. Nëse gabimet gramatikore në gjuhë të huaj tregojnë thjeshtë nivelin e zotërimit të gjuhës, formulat e mirësjelljes reflektojnë drejtpërdrejt mbi receptimin e folësit si person. Kësaj i shtohet edhe fakti se formulat e mirësjelljes përdoren në momente kyçe me ngarkesë emocionale – momentet e para të njohjes, drejtimi i kërkesës ose lutjes, kërkimi i faljes, mirënjohja, momente për të cilat edhe në gjuhën amtare shprehemi se “nuk dimë ç’të themi”.

            Punimi kryesor teorik që citohet në fushën e mirësjelljes është ai i Penelope Brown dhe Stephen Levinson Politeness: Some universals in language usage, 1987. Si çdo teori e rëndësishme, ky punim ka pasardhësit e vetë që e kanë pasuruar, kritikuar, modifikuar, konkretizuar etj. Në këtë studim do të përdoret modeli më i thjeshtë i kësaj teorie, i cili do të shërbejë si shkallë referente për të shqyrtuar efektet pragmatike ndërgjuhësore shqip-bullgarisht, në disa raste duke shtuar anglishten dhe rusishten.  

            Koncepti kryesor i Brown dhe Levinson është imazhi personal publik që folësi do të shfaqë në komunikim. Një njeri që dëshiron të jetë i sjellshëm vlerëson nivelin e “face threatening” ‘kërcënimit për fytyrën’ që mund të shkaktojë çdo thënie, duke u nisur nga dy pozita kryesore. Termat e përdorura në gjuhën origjinale janë “positive face” dhe “negative face”, të cilat të shqipëruar do të thonë “miqësi, solidaritet” dhe “formalitet, respekt”. Në lidhje me evitimin e “kërcënimit” funksionojnë katër strategji universale linguistike, të cilat, ndër të tjera, varen nga fuqia relative, distanca dhe pozitat shoqërore të folësve, më tutje nga ambienti – rural ose qytetar, nga lloji i komunikimit - të shkruar ose bisedimor etj.  Këto strategji janë:

A. Shprehje direkte

B. Shprehje solidariteti/miqësie

C. Shprehje respekti/formaliteti

D. Shprehje indirekte

Potenciali për të shprehur secilën prej këtyre strategjive ekziston tek çdo individ dhe çdo shoqëri, megjithatë kulturat e ndryshme vënë theks të ndryshëm mbi to në normat e tyre konvencionale të mirësjelljes. Literatura ekzistuese ka konstatuar se në disa shoqëri preferohet aspekti miqësor, kurse në të tjera ai formal. Po të shohim vetëm një element të fjalës publike dhe letërkëmbimit, drejtimi ndaj personit, bie në sy se forma e desemantizuar dhe e pranuar për të gjitha rastet ang. dear nuk ka një ekuivalente funksionale në shqipe dhe bullgarishte. Të dyja gjuhët tona bëjnë dallim të qartë pragmatik midis drejtimit formal dhe atij miqësor: shq. i/e nderuar, bul. uvazhaemi/a dhe shq. i/e dashur, bul. dragi/a, skëpi/a.

Shtylla e dytë teorike janë punimet e studiuese polake Anna Wierzbicka-s në fushën e semantikës ndërkulturore. Strategjitë linguistike në përgjithësi, sipas saj, nxjerrin në pah tipare të karakterit kombëtar. Kështu formulat gjuhësore të mirësjelljes reflektojnë qëndrimin etnopiskologjik ndaj koncepteve kyçe si “unë-tjetri”, “e vërteta”, “vlera e fjalës”, “kuptimi i fjalës” etj. Zbërthimi i koncepteve mund të realizohet nga disa këndvështrime: duke u nisur nga frekuenca e përdorimit të fjalëve, nga fusha semantike e togfjalëshave të qëndrueshme ose nga ajo e asocimeve të lira. Kështu fjalët  truth dhe pravda ‘e vërteta’ në anglisht dhe rusisht, me gjithë identitetin e kuptimit, dëshmojnë se fjala ruse ndeshet 12 herë më shumë sesa ekuivalentja e saj angleze. Duke shtuar peshën semantike të shprehjeve të qëndrueshme të tipit  lublju matushku-pravdu  ‘e dua të vërtetën-nënë’, pravdu v glazah rezat  ‘ta përplasim të vërtetën në sy’  (Wierzbicka 2001: 13-38) nxirret në pah tendenca e rusishtes për t’i dhënë vlerë shprehjes direkte, raporteve reale. Ndërkohë në anglishte rëndësia e madhe e konceptit  privacy  ‘jeta personale’, ‘mosndërhyrja personale’ me siguri ka të bëjë me realizimin gjuhësor të mirësjelljes në një nivel më të përmbajtur e më formal gjuhësor, pra shkalla e tretë C. Këta shembuj janë zgjedhur si domethënës, ndërkohë që për dy gjuhët në fjalë janë bërë studimet më të pasura në këtë fushë, shumë prej të cilave gjenden edhe në internet.

            Duke u nisur nga “gjuhët e mëdha” është më lehtë të kthehemi në Ballkan me komentin humoristik të një intelektuali shqiptar:

 

...Na ka ndodhur të gjithëve që kanë pasur rastin të marrin pjesë ndër tubime ndërkombëtare, të jemi të ftuar ndër darka të majme. Shpesh na i kanë caktuar edhe vendet, por edhe nëse jo, prapëseprapë, darkat kanë filluar me përshëndetjet në anglishten standarde dhe po me atë anglishte mekanike kanë vazhduar me ato që na kanë rastisur t’i kemi në krah: Let me introduce myself, My name is?, Where are you from? Oh, very nice to meet you?, How is the whether in your country? e të tjera formula të shpëlara si këto, që më shumë iu ngjajnë parullave të mësuara përmendësh që në fëmijëri, të tipit: “Ruhuni nga vinçi”, “Lani duart para ngrënies”, “Puna është nder” etj. Dhe pak më vonë vë re se miku i ri nga e majta mungon. Fill mbrapa dallon se edhe mikesha e krahut të djathtë ia ka mbathur. Çuditesh sesi personat që në fillim të darkës ishin very nice to meet you të kanë braktisur... (Stefan Çapaliku, Gazeta “Shekulli”, 6.3.2005)

 

            Ky koment gjen mbështetje në studimin e gjerë krahasues midis greqishtes dhe anglishtes, i cili konkludon se anglishtja vlerëson më shumë jetën private dhe individualitetin, duke i dhënë kështu përparësi aspektit formal (negative face), ndërsa grekët theksojnë përfshirjen në grup, spontanitetin, mungesën e formalitetit, duke vepruar në favor të aspektit miqësor (positive face) (Sifianou 1992). Hulumtimet sociolinguistike, kulturologjike dhe antropologjike na orientojnë tek i njëjti grup AB për shqipen dhe bullgarishten (autorja nuk ka patur mundësi të përdorë gjatë përgatitjes së artikullit monografinë e re të Gjovalin Shkurtajit Etnografi e të folurit të shqipes) . Nëse do ta pranojmë këtë si pikënisje aksiomatike, atëherë e dobishme do të ishte që analizën konkrete shqip-bullgarisht ta bëjmë me tendencë diferencuese, por gjithnjë në kërkim të vlerës jashtëgjuhësore të mjetit linguistik konkret

 

I.  Disa elemente kryesore të rrjedhës së bisedës

Fillimi i çdo bisede zakonisht ka karakter ritual me përshëndetjen e desemantizuar shq. si je/jeni? bul. kak si/ste?, përgjigjen shq. mirë, falemnderit, po ti/ju? bul. blagodarja, dobre, a ti/vie? dhe kundërpërgjigjet shq. mirë; çka  bul. dobre; gore-dolu. Në këtë etapë të dy gjuhët kanë përftuar formalitet të njëjtë. Formula rituale në Kosovë A je lodhur?- Jo fort teorikisht ka ekuivalente të saktë në bullgarishte, prapë brenda formulave të mirësjelljes, por që ka ruajtur semantikën dhe përdoret në situata që supozojnë lodhje dhe, rrjedhimisht, parashikon përgjigje individuale me një ose tjetër shkallë vërtetësie. Me vlerë praktike është të dihet fakti se formulat bisedimore të shqipes ruajnë më gjatë karakterin ritual në vargun përshëndetës të tipit Si je? Si ia çon? Si ia kalon? Si i ke fëmijët? Në shtëpi mirë?, që përdoret edhe në telefon. Çdo pyetje ndryshe nga dy të parat në bisedën bullgare do të ishte tregues semantik se pritet përgjigje pak a shumë reale në varësi të marrëdhënieve midis dy palëve. Qëllimi nuk është gjithmonë të vazhdojë biseda, por të dëshmohet në mënyrë implicite qëndrimi pozitiv, sinqeriteti ose interesimi për tjetrin, pra të kalohet nga shkalla C te B të mirësjelljes. Mbas pyetjes se dytë reagimi i një bullgari do të ishte individual sipas predispozimit.  Është me interes të shënojmë se rituali i zgjatur linguistik, edhe pse në rënie në shoqërinë e sotme të përshpejtuar, i shërben funksionit të përshtatjes fillestare ndërpersonale, të rekomanduar gjerësisht në manualet moderne të psikologjisë praktike, mbasi lejon përpunimin e më shumë të dhënave nga kanalet paragjuhësore.

            Duke ndjekur rrjedhën e një bisede, do të vëmë re se emri me të cilin i drejtohemi tjetrit, shfaq një dallim me shume peshë në komunikim. Ndërkohë që për të dyja gjuhët janë të pranuara si shkallë e lartë e respektit konstruktet  z/znj + mbiemër, shqipja, për shkak të ngulitjes së vonë të mbiemrave të familjes (llagapeve), titujt e thirrjes zoti, zonja, profesor  i përdor edhe me emër. Në shqipe me emër i referohemi madje figurave të njohura historike dhe bashkëkohore, si në bisedim ashtu edhe në shkrimet shkencore Naimi, Lasgushi. (Lloshi 2001: 310) Normat e dëftimit shoqëror të gjuhës bullgare e përjashtojnë këtë formulë nga të gjitha regjistrat stilistike të mirësjelljes, duke i lënë vend vetëm si teknikë humoristike, satirike dhe tallëse. Transferimi pragmatik shqip-bullgarisht në këtë situatë tepër të zakonshme, siç tregon praktika, mund të rezultojë jo thjeshtë në keqkuptim, por në keqinterpretim. 

            Pas emrit vendoset përemri i përshtatshëm për kushtet e bisedës. Shqipja dhe bullgarishtja kanë norma të njëjta në këtë drejtim – përemri ti në rastet joformale dhe përemri ju në rastet formale me shumës të foljes dhe njëjës të elementëve të tjerë përcaktorë shq. ju do të flisni  i pari , bul. vie shte govorite prëv. Zbatimi pragmatik i normës ndërkaq varijon në mënyrë sasiore: shqiptarët nuk e ruajnë për shumë kohë drejtimin me ju për mirësjellje, madje brenda po asaj bisede (Lloshi 2001: 290). Kjo kushtëzohet edhe nga potenciali sintagmatik tituj të thirrjes+ti  p.sh. zoti Agim a do të marrësh këtë libër?. Në gjuhën bullgare përdorimi i titullit të thirrjes kërkon detyrimisht formën  ju, pavarësisht nga marrëdhëniet konkrete midis folësve zoti Petrov, a do të merrni këtë libër?. Shmangja nga ky rregull dhe ndërrimi ju me ti pa lajmërim ose lejë, në varësi të pozitave relative shoqërore të bashkëbiseduesve, konsiderohen probleme jo të pragmatikës, por të edukatës. Një situatë e tillë me folës bullgarë do të tingëllojë pak artificiale për veshin shqiptar (sikurse edhe thirrja e pranuar akademike të pedagogut ndaj studentit emër+ju, p.sh. Maria, si mendoni ju?). Madje mund të mbetet vend për mendime pse tjetri rri i rezervuar me ju. Kjo veçori mund të vihet re kur biseda zhvillohet në një prej të dy gjuhëve, por edhe me anë të krahasimit të komunikimit të dy folësve që nuk njohin gjuhën tjetër, përmes anglishtes (ku ka vetëm një formë you) dhe përmes përkthimit bullgarisht-shqip.

            Në të dyja gjuhët tona zë rol të veçantë formula universale Hajde të pimë një kafe, e cila në trojet shqiptare mbështetet më fort veç aspektit komunikues edhe në aspektin material të kënaqësisë së pritur - shija e kafes, mbase edhe lokalet më të thjeshta ofrojnë kafe të cilësisë më të lartë. Rituali i pirjes së kafes si megaformulë komunikimi i reziston fuqishëm intensifikimit global të jetës. Kjo ka të bëjë edhe me një aspekt tjetër të pragmatikës – qëllimit të bisedës, arritja e të cilit lehtësohet nga parantezat psikologjike. Thënia popullore Kafja është e zezë, por të zbardh faqen na çon tutje te koncepti i mikpritjes dhe çel një temë më vete. Kurse Instituti i Ballkanistikës në Sofje sapo ka nisur projektin “Roli i kafenesë në Ballkan”, brenda të cilit do të studiohen edhe elementet përkatëse sociolinguistike.

 

            II. Akte të veçanta pragmatike

            Formulat e mirësjelljes kanë një vend të veçantë në situatat delikate si ngushëllimi i të afërmve në rast vdekjeje. Bullgarishtja është lakonike Me vjen keq, Ngushëllimet e mia. Kjo ka logjikë, sepse çfarëdo që t’i thuash njeriut në një moment të tillë pikëllimi nuk zë vend. Dhe këtu mund të habitesh nga formulat shqiptare Të rroni vetë, T’ju rrojnë fëmijët, T’i rroni nënës dhe babait (e para prej tyre ndeshet edhe ne fshatrat bullgare). Në fjalorin shqip-anglisht të Oksfordit autori me të drejtë ka shtuar një shpjegim për domethënien e frazave: “e di se je i fort dhe do ta përballosh situatën”. Ideja e ngulitur në këto fraza duket e thellë dhe karakteristike për botën shpirtërore shqiptare, fjala është për optimizmin, për shikimin përpara edhe në situatat më të rënda. Këto formula, pasqyrojnë filozofinë pragmatike të jetës, të zhveshur nga formaliteti dhe hipokrizia, por pa qenë aspak mospërfillëse ndaj vetë të vdekurit siç dëshmojnë ritet tepër të pasura të ceremonive të përmortshme dhe që kanë mbetur më të gjata sesa në kulturat e tjera ballkanike deri në ditët tona.

Një vëmendje të veçantë në literaturë u është kushtuar situatave më delikate të komunikimit ndërpersonal – drejtimi me lutje ose kërkesë. Ky akt pragmatik, sipas shprehjes teorike, përmban një “kërcënim të lartë për fytyrën” e personit, i cili është në pritje, madje varësi të reagimit pohues ose mohues të palës tjetër. Prandaj formulat që do të përdoren, në rastet kur të dy palët janë në pozitë të barabartë, do të jenë të kategorisë C dhe D – me më shumë respekt ose tërthorazi. Kam zgjedhur si shembull sesi një formulë mekanike e desemantizuar nuk mbetet pa pasoja  në  marrëdhëniet zyrtare me institucionet. Shkresa si dokument më i përgjithshëm në bullgarishte mban emrin mollba ‘lutje’. Në shqipe si term administrativ do të përkthehet në shumicën e rasteve si ‘kërkesë’ (ang. form ose application). Edhe pse të formalizuara dhe të desemantizuara, këto fjalë japin etiketim të pavetëdijshëm se cila palë në modelin etnopsikologjik është më e fortë. Meqenëse strategjitë linguistike tolerojnë “të drejtën e të fortit” të shprehet direkt, shmangja e kësaj për shqiptarët shpesh interpretohet si dobësi e mungesë karakteri që mund të rezultojnë deri në mosrealizimin e qëllimit.  Ndërsa në gjuhën bullgare shprehjet tentojnë të jenë koherente ose të nënvizojë pa nevojë aspektin prelokucionar (ajo që është në këtë thënie) të “lutjes” më falni për shqetësimin, po a do të ishte e mundur, a do të mund të..., besoj se..., më duket se... nganjëherë me shpresën e vetëdijshme për zbutje të palës tjetër.  Por rifitimi i plotë semantik shfaqet kur i interesuari merr përgjigje të pakënaqshme për të ose kur vetë procedura administrative është e zgjatur ose e ndërlikuar. Nën trysninë emocionale negative bullgari revolton haptazi kundër semantikës së termit lutje, refuzon me shprehje direkte të konsiderohet inferior ndaj nëpunësit administrativ, të cilit “duhet t’i lutet” dhe ndaj zyrtarit, i cili “a mos është Zoti që t’i lutem”.

Përgjigjet pohuese në të gjitha gjuhët, stilet dhe situatat zakonisht janë më të thjeshta dhe më të drejtpërdrejta: Po, Posi, Pa tjetër, Pa dyshim, S’ka problem, Mos ki merak. Dakord! U ba! (në Kosovë). Përgjigja mohuese jashtë komunikimit zyrtar kërkojnë në të gjitha gjuhët shtesa leksikore zbutëse shq. më vjen keq, e di si është puna bul. mnogo sëzhaliavam, vizh... ‘shiko tani’ ang. I’m sorry, actually etj. Në rusishte ndërkaq më shpesh “mund të ndeshesh edhe eksklamime negative në reagim të një kërkese” (Abramova 2000). Refuzimi, qoftë i zbutur dhe i sinqertë, është më i papëlqyer në normat e mirësjelljes të gjuhës shqipe. Shkaku i kësaj janë konceptet kombëtare për etikën, moralin dhe obligimet shoqërore që në përgjithësi janë të tipit B, pra miqësore dhe solidare dhe si të tilla ia atribuojnë aktin e refuzimit mungesës së dashamirësisë. Kjo dëshmohet në situatat me një ose tjetër shkallë pasigurie personale të rezultatit ose veprimit, në të cilat konsiderohet më e pranueshme të thuash “po”, të biesh dakord, të premtosh sesa të artikulosh dyshim ose pamundësi. Populli e ka ngurtësuar këtë në shprehje hiperbolike Kokën ta presë por qejfin s’ta prish. Normat shoqërore bullgare lejojnë shprehje më te madhe të sinqeritetit në rastet e pasigurisë. Domethënëse është përgjigja shumë e përhapur me humor dhe vetëironi për pyetjen Ç’u bë? A u bë puna? - Po, po, personi tha “do të shohim”.  Me gjithë nuancat midis shqipes dhe bullgarishtes, mospërputhja e të dyve me konceptet perëndimore është më e thellë dhe konstatimi stereotip “kur të thonë po është po dhe s’ka pse të përsëritësh, kur të thonë jo është jo dhe s’ka pse të ofendohesh” bëhet me psherëtimë aprovuese dhe keqardhje se në Ballkan s’jemi të tillë.

 

 

III. Koncepti për fjalën dhe mirësjellja

1. Lakonizmi

            Ndërkohë që fuqia e fjalës pranohet në të gjitha kulturat dhe reflektohet në mënyrë të pasur në fjalët e urta dhe frazeologjinë p.sh. Fjala e mirë çel derën e hekurt, Goja bën hata, goja bën kala, Gjuha kocka s’ka por kocka thyen, Gjuha të afron, gjuha të largon, Atë që thurr gjuha s’e thurrin dot duart, lakonizmi dhe thukëtia e shprehjes historikisht kanë fituar një vlerë të veçantë në botëkuptimin shqiptar (Zhugra 2003). Gjella me kripë e kripa me karar është një këshillë universale për çdo muhabet që “hahet”. Të dhënat  e Fjalorit bullgar të asocimeve, ku lidhjet më aktive të foljes flas rezultojnë me numra të larta absolute budallallëqe, shumë, mendoj, shpejt, mund të interpretohen edhe si element vetëvlerësues, aq më tepër se fjalët e urta bullgare këshillojnë më shpesh të numërojmë para se të flasim, por jo kaq shumë, në krahasim me ato shqiptare, t’i numërojmë fjalët. Rezultati asociativ për ekuivalenten e fjalës fjalë të stilit më të lartë sllovo çon pikësëpari te shprehja dar sllovo (rusisht dar reçi) ‘dhurata e fjalës’ si dhunti që njeriut nuk i takon, por i është dhënë nga perëndia. Kjo shprehje shënon zakonisht aftësinë për të folur shumë, por rrjedhshëm e me logjikë, veçanërisht para publikut. Në raste të veçanta emocionale çdo njeri “humbet” këtë dhuratë (në formën e saj më të zakonshme) dhe mbetet “pa gojë”.

            2. Kodet metaforike

Shumë interesant në sistemin e vlerave etnopsikologjike është qëndrimi ndaj alegorizmit dhe kodeve metaforike, që shkojnë përtej kategorisë indirekte në shkallën referente të mirësjelljes. E folura me rrotulla, e zakonshme si metagjuhë në Kosovë dhe në Veri të Shqipërisë, por e pëlqyer edhe në Jug të Shqipërisë, praktikisht me statusin e një standardi ligjërimor, nuk ka të njëjtën vlerë në pragmatikën bullgare. Shprehjet e tipit Foli pragut të dëgjojë dera  bul. Tebe dumam dështe, seshtaj se snaho  ‘Ty të flas o bije, kujtohu nuse’ ose Udraj samara da se seshta magareto ‘Godite samarin që të kujtohet gomari’ regjistrojnë vetëm një aspekt të kësaj dukurie – mirësjelljen me peshë didaktike, që në parim nënkupton marrëdhënie jo të barabarta midis folësve. Në dallim të folësve shqiptarë, folësit bullgarë nuk janë mësuar të përdorin dhe rrjedhimisht të kërkojnë dhe shijojnë shumëkuptimshmërinë e thënieve si praktikë shoqërore bisedimore. Për bullgarët kjo tendencë ndihet rrëshqitëse për mirëkuptimin dhe mirësjelljen, sepse mbart idenë e largimit nga autorësia dhe përgjegjësia, të “konspiracionit”, të komplimentit me hile. Aluzionet dhe alegoritë funksionojnë si mjete të veçanta të theksimit dhe sqarimit të kuptimit, që zakonisht paralajmërohen si ilustrime. Si rezultat në pragmatikën ndërkulturore shqiptari do të shfaqet më i prirur të mbiinterpretojë, ndërsa bullgari të mos “ftillojë”. Manualet e psikologjisë praktikë e konsiderojnë mendimin asociativ lateral, që është në thelb të komunikimit metaforik, aftësi të çmuar dhe të rrallë dhe ofrojnë metoda praktike për zhvillimin e të menduarit në këtë drejtim, duke e quajtur kanal të intuitës. Kjo dukuri sociolinguistike shqiptare përfton fuqi të madhe pikërisht në fushën e mirësjelljes ku komplimentet dhe vlerësimet e tërthorta konsiderohen me status më të lartë. Në ketë kuptim retorika popullore gege ofron një urë unikale midis historisë dhe modernitetit gjuhësor dhe do të ishte shumë e dobishme të studiohet në dritën e teorive bashkëkohore të psikolinguistikës.

3. Roli i mënyrës dëshirore

Një mjet gramatikor me peshë të madhe semantike në formulat shqiptare të mirësjelljes është forma e dëshirores. Kështu në bullgarishte struktura sinonimike me lidhore kufizohet me urimet për raste konkrete si p.sh. ditëlindja shq. Rrofsh e qofsh! bul. Да си жив и здрав! shq. Rrofsh sa malet bul. Да станеш на сто години!  Forma e brendshme shfaqet si element i fuqishëm mahnitës në rastet ku urimi me anë të dëshirores ka hyrë në aktet më të zakonshme të mirësjelljes p.sh. Ta paça borxh! Ta paça hua! Rrofsh!  Në këtë sfond dëftorja e bullgarishtes duket pak e varfër:  bul. Zadëlzhen sëm ti; Bravo! ose Blagodaria!, ndërsa përdorimi i ekuivalentes së plotë Da si zhiv i zdrav!  është e rezervuar vetëm për rastet kur folësit i është bërë një nder shumë të madh ose i rëndësishëm për të. Po kjo vihet re edhe te shprehjet shqiptare me formën historikisht të vjetër lumtë/lumshin (Çabej 1976: 325) Të lumshin duart! Të lumtë goja! që kanë edhe forma emfatike Të lumshin ato duar! Të lumtë ajo gojë! Forma e brendshme të formulave bullgare: Mnogo e vkusno ‘shumë e shijshme’, Mnogo e hubavo ‘shumë e mirë’ deri tek Zllatni ti rëce ‘ke duar të arta’ dhe Zllatna ti usta ‘ke gojë të artë’ në raste të veçanta vë theksin semantik mbi rezultatin real të punës, në të cilin siç dimë dyshon çdo zonjë shtëpie. Në shqipe, kur gjestet dhe intonacioni tregojnë se është vetëm kompliment i rastit, formulat prapë çojnë te ideja e vlerës së përpjekjeve dhe mundit personal. Kurse kur i përgjigjen realitetit, formulat dëftojnë diçka të papërsëritshme, që s’ka shoqe në botë, pra te ajo që secili mendon për vetvete. Mbase është për të na ardhur keq se po humbet përgjigja Lumë qofshë kur je i kenaqur nga rezultati dhe të thonë rrobaqepësja ose berberi Me shëndet!  (Emil Lafe).Shprehja Të lumshin këmbët!  nuk ka analoge funksionale në bullgarishte dhe në gjuhët e mëdha, fakt ky që na jep material gjuhësor për konkludime etnopsikologjike.

 

 

Përfundim

Fakti se veç Journal of pragmatics, ku zakonisht botohen studimet e kësaj fushe, në muajin maj 2005 pa dritë një botim i posaçëm Journal of politeness research, tregon se mirësjellja dhe realizimi i saj gjuhësor do të kenë gjithnjë e më shumë rëndësi në komunikimin global. Kultura bullgare dhe ajo shqiptare, edhe pse teorikisht të të njëjtit tip - miqësor dhe solidar, shfaqin forma të ndryshme gjuhësore dhe sociolingustike, që vlen të përvetëson vetëdijshëm nga të interesuarit, kurse nga të gjithë të tjerët të pranohen me mendje të hapur. 

 

Literatura:

 

Brown, P. and Levinson S. (1987) Politeness: Some universals in language usage, Cambridge, UK: Cambridge University Press. (Botimi i parë: Brown, P. and Levinson S. (1978) ‘Universals in language usage: Politeness phenomena’ in Goody E. (ed.), Questions and Politeness, Cambridge, U.K: Cambridge University Press, pp. 56-289)

Çabej E. (1976) Studime gjuhësore në fushë të shqipes. v. I. Prishtinë.

Lloshi, Xh. (2001) Stilistika e gjuhës shqipe dhe pragmatika. Tiranë.

Sifianou, M. (1992) Politeness phenomena in England and Greece, A Cross-cultural perspective, Oxford.

Abramova T. (2000) Nacionalnaja specifika kulturi reçevogo obshtenija v kosvenih reçevih aktah. www.tpl1999.narod.ru

Вежбицкая А. (2001) Понимание культур через посредство ключевых слов. Москва.

Zhugra, A. (2003) Rreth normave të sjelljes gjuhësore dhe kritereve të gojëtarisë (Sipas lëndës së folklorit të viseve veriore shqiptare). Në: Gjuha standarde shqipe dhe shoqëria shqiptare sot. Tiranë.

 

Fjalorë

 

Bulgarski asociativen reçnik (2003) Sofia.

Çadri R. (1999) Fjalor bisedimor shqip-bullgarisht. Tiranë.

FGjSSH (1980) Tiranë.

Fjalori Frazeologjik Ballkanik (1999) Tiranë.

Frazeologiçen reçnik na bëllgarskia ezik (1974) Sofia.

Newmark L. (2000) Oxford Albanian-English Dictionary. Tiranë